Zgodnie z art. 159 k.s.h., jeżeli wspólnikowi mają być przyznane szczególne korzyści lub jeżeli na wspólników mają być nałożone, oprócz wniesienia wkładów na pokrycie udziałów, inne obowiązki wobec spółki, należy to pod rygorem bezskuteczności wobec spółki dokładnie określić w umowie spółki.
W umowie spółki dopuszczalne jest przyznanie szczególnych korzyści wspólnikowi, a więc takich uprawnień, które wykraczają poza zakres praw wynikających z modelu przyjętego w k.s.h. Wspólnik może uzyskać szczególne, a więc przyznane właśnie jemu prawa, tylko wtedy, gdy umowa spółki tak stanowi. Mają to więc być nie zwykłe prawa, które związane są ze statusem danej osoby jako wspólnika, lecz prawa szczególne, osobiście przyznane wspólnikowi lub wspólnikom.
Nie ma przy tym przeszkód, aby takie szczególne uprawnienie zostało przyznane wszystkim wspólnikom oraz, aby owa szczególność uprawnień polegała na modyfikacji praw, które należą do standardowych, zwykłych praw przyznawanych wszystkim wspólnikom w ustawie1.
Umowa spółki może przewidywać w granicach wyznaczonych przez bezwzględnie obowiązujące przepisy prawa również dodatkowe obowiązki wspólników, nieuregulowane wprost przez przepisy k.s.h. Zastrzeżenie takich dodatkowych obowiązków stanowi, obok wniesienia wkładu, zobowiązanie się wspólnika do współdziałania nakierowanego na osiągnięcie celu spółki w inny określony sposób w rozumieniu art. 3 k.s.h. Swoboda kształtowania treści umowy w zakresie nakładania dodatkowych obowiązków wspólników podlega ograniczeniom wynikającym z zasady swobody umów (art. 3531 k.c.) znajdującej zastosowanie w zw. z art. 2 k.s.h. Dodatkowe obowiązki, przewidziane w umowie spółki, mogą mieć charakter powszechny, dotyczący wszystkich wspólników, jaki i dotyczyć tylko jednego lub niektórych ze wspólników.
Nałożenie dodatkowego obowiązku możliwe jest, podobnie jak przyznanie szczególnego uprawnienia, w dwojaki sposób – bądź poprzez związanie go z danym udziałem, bądź poprzez obciążenie nim określonego wspólnika. Również tu należy odróżnić przywiązanie obowiązku do udziału (wówczas obowiązek ten obciąża, o ile umowa spółki nie stanowi inaczej, każdoczesnego właściciela udziału, w szczególności przechodzi na jego nabywcę), od nałożenia obowiązku na wspólnika, gdzie brak jest związania obowiązku z udziałem, a obciąża on udziałowca do momentu posiadania przez niego statusu wspólnika.
Dodatkowe obowiązki, jakie mogą zostać nałożone na wspólnika mogą obejmować obowiązek dokonania określonych świadczeń pieniężnych lub świadczeń rzeczowych. Mogą obejmować zarówno działanie, jak i zaniechanie wspólników.
Wykonanie nałożonego obowiązku następuje według zasad określonych w umowie spółki lub ewentualnie w umowie wspólników. Niewykonywanie obowiązków dodatkowych uzasadnia odpowiedzialność kontraktową wspólnika (art. 471 k.c. i nast. w zw. z art. 2 k.s.h.), można zatem zastrzec karę umowną (art. 483 k.c.), a także uprawniać pozostałych wspólników do żądania wyłączenia wspólnika (art. 266 k.s.h.). Oczywiście niewykonanie obowiązków nie jest samo przez się ważnym powodem wykluczenia wspólnika. Będzie nim dopiero znaczenie tego naruszenia dla funkcjonowania spółki (mając na względzie „cel” spółki). Przy czym w doktrynie przyjmuje się, iż sankcją za niewykonanie „obowiązków dodatkowych” określonych w umowie spółki nie może być zastrzeżenie, że niewykonywanie obowiązków uzasadniać będzie umorzenie udziału (udziałów) wspólnika.
Możliwe jest zatem określenie w umowie spółki, iż dany wspólnik na podstawie art. 159 k.s.h. przyjmuje na siebie „dodatkowy obowiązek” w postaci np. poniesienia nakładów inwestycyjnych (dostarczenie środków finansowych) w określonej wysokości i ustalonym czasookresie na sfinansowanie sporządzenia projektu, wzniesienia oraz wyposażenia obiektu przeznaczonego na prowadzenie określonej działalności.
Ten dodatkowy obowiązek może być nałożony zarówno w pierwotnej umowie spółki lub w toku działalności spółki – w zmienionej umowie spółki. Jeżeli nałożenie dodatkowego obowiązku na wspólnika nie zostało zastrzeżone w „pierwotnej” umowie spółki, obowiązek dodatkowy może być nałożony uchwałą wspólników w trybie zmiany umowy spółki. Uchwała dotycząca zmiany umowy spółki w przedmiocie nałożenia na wspólników dodatkowych obowiązków, wymaga zgody wszystkich wspólników, których dotyczy, ponieważ zwiększa świadczenia wspólników wobec spółki (art. 246 § 3 k.s.h.).
Zgoda wszystkich wspólników będzie wymagana również w przypadku zmiany umowy spółki polegającej na zmianie zakresu lub rodzaju obowiązków, np. podwyższeniu kwoty świadczeń lub wydłużeniu okresu, w czasie którego wspólnicy byli w umowie spółki zobowiązani do świadczeń (np. dotychczasowy zapis w pierwotnej umowie spółki, iż na wspólników może być nałożony dany obowiązek w okresie pięciu lat od zawiązania spółki, miałby być wydłużony, np. do 10 lat).
Ograniczenie dodatkowych obowiązków, tj. np. ich rodzaju lub wysokości, lub całkowite zniesienie obowiązku może nastąpić uchwałą w trybie zmiany umowy spółki (art. 246 § 1 k.s.h.), a więc, co do zasady, większością 2/3 głosów, chyba że umowa spółki przewiduje surowsze warunki podjęcia takich uchwał. Nie jest konieczne uzyskanie jednomyślności, ponieważ uchwała zmniejszająca wysokość lub znosząca w ogóle obowiązek dodatkowy nie mieści się w kategorii uchwał „zwiększających świadczenia wspólników”, o których mowa w art. 246 § 3 k.s.h. Zmiana umowy spółki wymaga notarialnego zaprotokołowania, a skuteczna jest dopiero z chwilą wpisu do rejestru przedsiębiorców.
Aby niejako „zrekompensować” wspólnikowi fakt, iż nałożone zostały na niego dodatkowe obowiązki, na podstawie art. 159 k.s.h. w umowie spółki mogą mu zostać przyznane „dodatkowe korzyści”. Przyznanie wspólnikowi szczególnych korzyści powinno być racjonalnie uzasadnione, gdyż oznacza odejście od wyrażonej w art. 174 §1 k.s.h. zasady, iż wspólnicy mają równe prawa i obowiązki w spółce, jak również może być sprzeczne z treścią art. 20 k.s.h., który nakazuje jednakowe traktowanie wspólników w tych samych okolicznościach.
Przyczyną nadania przywileju może być właśnie np. nałożenie na wspólnika dodatkowego obowiązku. Jako przykład „szczególnej korzyści” przyznanej wspólnikowi można wskazać uprzywilejowanie w zakresie dywidendy, albo przyznanie wynagrodzenia za wykonywanie przez wspólnika powtarzające się świadczenia niepieniężnych (np. za zarządzanie nieruchomością). Z treści przepisu wymagającego „dokładnego” określenia szczególnych korzyści, wynika że niejednokrotnie prócz rodzaju tych korzyści, konieczne będzie wskazanie ich zakresu (rozmiaru), terminu obowiązywania itp.
Umowa spółki może uzależnić przyznanie przywileju osobistego na wzór art. 174 § 5 k.s.h, tj. warunkować go spełnieniem dodatkowych świadczeń na rzecz spółki (np. takich jak opisane powyżej), upływem terminu (początkowego lub końcowego) lub ziszczeniem się warunku (zawieszającego lub rozwiązującego).
Pozbawienie szczególnych korzyści wymagać będzie zmiany umowy spółki, a na uchwałę zgromadzenia wspólników w tym względzie musi wyrazić zgodę wspólnik, którego prawa zostają uszczuplone (art. 246 § 3 k.s.h.).
1 Wyrok Sądu Najwyższego z 20 listopada 2003 roku, sygn. akt III CK 93/02.